Thúc đẩy hoàn thiện hạ tầng nghiên cứu để thu hút nhân tài

Lời giải chính sách cho “chia cắt hạ tầng nghiên cứu”

Chính sách đóng vai trò then chốt trong việc thúc đẩy và duy trì hạ tầng nghiên cứu bền vững. Một khung chính sách hiệu quả không chỉ bảo đảm nguồn lực tài chính ổn định, mà còn tạo hành lang pháp lý rõ ràng cho việc xây dựng, vận hành và khai thác hạ tầng. Từ năm 2022, Chiến lược phát triển khoa học, công nghệ (KHCN) và đổi mới sáng tạo (ĐMST) đến năm 2030 do Thủ tướng ban hành theo Quyết định 569/QĐ-TTg đã xác định rõ mục tiêu “phát triển được hạ tầng chất lượng quốc gia đáp ứng yêu cầu hội nhập quốc tế mạnh mẽ về tiêu chuẩn, đo lường, chất lượng, thuộc nhóm 50 quốc gia hàng đầu thế giới”.

Luật KHCN và ĐMST 2025 được Quốc hội thông qua ngày 27/6/2025, có hiệu lực từ 01/10/2025 ra đời kịp thời, tạo nền tảng pháp lý chiến lược để phát triển hạ tầng nghiên cứu, công nghệ và ĐMST trong bối cảnh hội nhập và cạnh tranh toàn cầu ngày càng khốc liệt. Theo đó, chính sách Nhà nước ưu tiên đầu tư phát triển hạ tầng nghiên cứu khoa học, phát triển công nghệ và ĐMST; xây dựng các phòng thí nghiệm trọng điểm quốc gia; phát triển kết nối hạ tầng giữa viện nghiên cứu, cơ sở giáo dục đại học và doanh nghiệp; đầu tư phát triển cơ sở giáo dục đại học thành các trung tâm nghiên cứu; từng bước hình thành các trung tâm nghiên cứu trình độ cao gắn với đào tạo nhân lực chất lượng cao, bảo đảm phối hợp hiệu quả với mạng lưới viện nghiên cứu chuyên ngành.

Hệ thống phòng thí nghiệm giảng dạy tiền lâm sàng tại Viện Khoa học sức khỏe thuộc VinUni đạt chuẩn quốc tế. (Ảnh: VinUni - College of Health Sciences)

Một đổi mới quan trọng trong Luật này chính là quy định Nhà nước đầu tư phát triển hạ tầng nghiên cứu và ĐMST dùng chung, đặt tại các khu công nghiệp, khu công nghệ cao hoặc vùng kinh tế trọng điểm. Cụ thể, Nhà nước xây dựng phòng lab, trung tâm phân tích, khu thử nghiệm; doanh nghiệp và đơn vị nghiên cứu có thể thuê theo thời gian, hợp tác sử dụng, hoặc vận hành theo hợp đồng dịch vụ; kết quả khai thác có thể đưa trở lại phục vụ nhiệm vụ nghiên cứu công lập hoặc sản phẩm thương mại. Luật cũng cho phép phát triển hạ tầng dùng chung tại các khu công nghiệp, vùng nông nghiệp công nghệ cao, khu chế xuất..., theo hướng: Phù hợp với lợi thế địa phương (nông nghiệp, dược liệu, điện tử, vật liệu mới…); kết nối nguồn lực nhà nước với nhu cầu sản xuất thực tế của doanh nghiệp vùng; tăng hiệu suất đầu tư công, giảm lãng phí từ việc đầu tư nhỏ lẻ, thiếu liên kết.

Chính sách này mở ra hướng giải quyết hiệu quả cho tình trạng “manh mún” trong đầu tư hạ tầng nghiên cứu, giúp giảm bớt áp lực đầu tư riêng lẻ và tạo ra không gian hợp tác chặt chẽ giữa Nhà nước, doanh nghiệp và khối viện - trường. Thực tế lâu nay, nhiều viện nghiên cứu và trường đại học sở hữu thiết bị hiện đại nhưng phân tán, khai thác chưa tối ưu, trong khi doanh nghiệp, nhất là doanh nghiệp nhỏ và vừa, lại khó đủ nguồn lực để xây dựng phòng thí nghiệm đạt chuẩn. Kết quả là mỗi bên có thế mạnh riêng, nhưng không bên nào đủ tiềm lực để thực hiện đổi mới toàn diện.

Với mô hình hạ tầng R&D dùng chung, doanh nghiệp có thể thử nghiệm công nghệ mới với chi phí hợp lý, tiếp cận nguồn chuyên gia và thiết bị phân tích chuẩn hóa, đồng thời hợp tác trực tiếp với viện - trường để rút ngắn quy trình từ nghiên cứu đến thương mại hóa. Cách làm này không chỉ dịch chuyển doanh nghiệp từ vai trò “người mua” sang “người đồng sáng tạo”, mà còn nâng cao sức mạnh công nghệ nội địa và khơi thông dòng chảy đổi mới sáng tạo ngay từ gốc.

Tận dụng cơ hội để “bay cùng đại bàng”

Khái niệm “đại bàng” để chỉ các tập đoàn kinh tế lớn trên thế giới và được nói nhiều nhất trong những năm gần đây. Giai đoạn 2024 - 2025 ghi nhận nhiều “cơ hội vàng” cho ngành KHCN và ĐMST của Việt Nam khi làn sóng chuyển dịch chuỗi cung ứng toàn cầu khiến các “đại bàng” công nghệ lớn tìm đến các thị trường tiềm năng mới nổi như Việt Nam. Tại Hội nghị tìm kiếm nhà cung cấp công nghiệp hỗ trợ năm 2025 do Sở Công Thương TP Hồ Chí Minh tổ chức cuối tháng 7, nhiều “đại bàng” như Samsung, TTI, Bosch, ITO… đã chủ động tìm kiếm các nhà cung ứng Việt Nam ở các lĩnh vực điện tử, điện gia dụng, ô tô, cơ khí chế tạo, công nghiệp hàng không có năng lực phù hợp để tham gia vào chuỗi cung ứng dài hạn.

Giai đoạn này cũng xuất hiện những thỏa thuận quy mô lớn cho thấy “độ hút” hạ tầng R&D của Việt Nam. Tháng 6/2025, Qualcomm chính thức công bố Trung tâm nghiên cứu và phát triển trí tuệ nhân tạo (AI R&D) lớn thứ 3 trên thế giới của tập đoàn này, chỉ sau 2 trung tâm đang đặt ở Ấn Độ và Ireland. Với đội ngũ các nhà khoa học, nhà nghiên cứu và chuyên gia AI làm việc Hà Nội và TP HCM, Trung tâm này trực thuộc nhóm nghiên cứu AI toàn cầu của Qualcomm, đóng vai trò then chốt trong việc phát triển các giải pháp AI tạo sinh và AI tác nhân ứng dụng trên nhiều lĩnh vực như điện thoại thông minh, máy tính cá nhân, công nghệ thực tế mở rộng (XR), ô tô và các ứng dụng thế giới vạn vật (loT). Trước đó, năm 2024, Tập đoàn công nghệ hàng đầu thế giới hiện nay trong lĩnh vực AI và bán dẫn Nvidia cũng đã hợp tác với Việt Nam thành lập Trung tâm nghiên cứu và phát triển AI của Nvidia. Việc các tập đoàn công nghệ lớn trên thế giới hợp tác với Việt Nam đã góp phần hiện thực hóa việc tham gia sâu vào chuỗi giá trị toàn cầu về AI của Việt Nam. 

Xây dựng cơ sở hạ tầng KHCN đạt chuẩn là một trong những ưu tiên hàng đầu trong chiến lược quốc gia. (Ảnh: Sở KH&CN Phú Thọ)

Ở cấp  hạ tầng cấp quốc gia, Trung tâm Đổi mới sáng tạo Quốc gia (NIC) cơ sở Hòa Lạc được khánh thành ngày 28/10/2023 đang ngày càng phát huy và khẳng định vai trò làm đầu mối kết nối doanh nghiệp - viện trường - quỹ đầu tư - các đối tác toàn cầu, đồng thời là “bến đỗ” cho những nền tảng công nghệ trọng điểm.

Khu vực tư nhân cũng đã có những minh chứng cho thấy khả năng đầu tư hạ tầng theo chuẩn mực quốc tế. Đơn cử, VinUniversity (VinUni) đạt QS 5 Stars (toàn diện) vào năm 2024. Tháng 6 vừa qua, Tập đoàn Vingroup công bố đầu tư 9.300 tỉ đồng cho VinUni trong giai đoạn mới, trong đó 1.500 tỉ đồng được dành để mở rộng khuôn viên, xây dựng giảng đường, ký túc xá, khu thể thao và hệ thống phòng thí nghiệm hiện đại. Quy mô đào tạo sẽ tăng từ 1.500 lên 5.000 người học, với gần 50% là học viên sau đại học - lực lượng nòng cốt cho hệ sinh thái nghiên cứu khoa học. Đặc biệt, VinUni sẽ hình thành Tổ hợp Nghiên cứu và ĐMST Công nghiệp - một trung tâm nghiên cứu tích hợp các phòng lab công nghệ cao, không gian hợp tác đại học - doanh nghiệp. Đây là nơi các chuyên gia R&D của hệ sinh thái doanh nghiệp, đặc biệt từ VinFast, Vinmec, VinBigData, VinRobotics, VinMotion… sẽ cùng giảng viên và sinh viên VinUni hình thành các nhóm đồng sáng tạo, chú trọng các nghiên cứu ứng dụng cao, thương mại hóa nhanh và mang tinh thần khởi nghiệp.

Thống kê của Ngân hàng Thế giới năm 2024 cho thấy tỷ trọng chi tiêu của R&D so với GDP của Việt Nam tăng từ 0,3% năm 2013 lên 0,43% năm 2021, nhưng con số này vẫn còn rất thấp so với yêu cầu hiện nay. Việt Nam còn phải đối mặt với nhiều thách thức khác như khả năng tiếp nhận và làm chủ công nghệ còn hạn chế, thiếu liên kết giữa doanh nghiệp và trường đại học, chưa huy động hiệu quả và phát huy đúng mức nguồn lực chất xám trong nước, bao gồm đội ngũ chuyên gia người Việt toàn cầu.

Ngày 30/07/2025, tại Diễn đàn Nghiên cứu & Phát triển Việt Nam 2025 do AVSE Global phối hợp UBND tỉnh Ninh Bình tổ chức, GS.TS Nguyễn Đức Khương - Chủ tịch AVSE Global nhấn mạnh, quốc gia muốn phát triển bắt buộc phải có hệ thống khoa học phát triển, không có nghiên cứu khoa học thì không thể ĐMST. Để thúc đẩy hạ tầng R&D, các chuyên gia thuộc Diễn đàn thống nhất khuyến nghị Việt Nam cần sớm hoàn thiện khung chính sách quốc gia về R&D, cân nhắc các đề xuất như thành lập Hội đồng R&D Quốc gia, chính sách đãi ngộ nhân tài, cơ chế tín dụng thuế để khuyến khích doanh nghiệp đầu tư cho R&D.

Theo Diệu Bảo/ Báo Pháp luật Việt Nam