Cá nhân, tổ chức gây rủi ro trong nghiên cứu khoa học, công nghệ có thể được miễn trách nhiệm hình sự

Trong bối cảnh toàn cầu đang thúc đẩy đổi mới sáng tạo như một động lực then chốt cho phát triển kinh tế – xã hội, Việt Nam đã có bước tiến quan trọng khi ban hành Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo, có hiệu lực từ ngày 1/10/2025. Một điểm mới nổi bật của Luật này là cơ chế miễn trách nhiệm pháp lý đối với rủi ro phát sinh trong nghiên cứu khoa học và công nghệ, nếu nhà khoa học tuân thủ đúng quy trình và vì lợi ích chung.

Cơ chế pháp lý bảo vệ nhà khoa học

Theo bà Nguyễn Thị Nga, Phó Vụ trưởng Vụ Tổ chức cán bộ (Bộ KH&CN), Luật đã thể chế hóa nguyên tắc “chấp nhận rủi ro” trong nghiên cứu. Điều này có nghĩa là, trong quá trình thực hiện thí nghiệm, áp dụng tiến bộ khoa học – kỹ thuật, nếu xảy ra thiệt hại nhưng người nghiên cứu đã tuân thủ quy trình, có động cơ trong sáng và vì lợi ích xã hội, thì sẽ được xem xét miễn trách nhiệm hành chính, dân sự và hình sự.

Điều 22 Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo quy định: miễn trách nhiệm dân sự đối với thiệt hại gây ra cho Nhà nước, tổ chức hoặc cá nhân khác trong quá trình thẩm định, cấp phép, kiểm soát, đánh giá thử nghiệm có kiểm soát.

Đồng thời, Luật cũng loại trừ trách nhiệm hành chính và trách nhiệm hình sự khi xảy ra rủi ro trong nghiên cứu, thử nghiệm và ứng dụng tiến bộ KH&CN. Đây là sự bảo đảm pháp lý quan trọng, giúp các nhà khoa học yên tâm sáng tạo, không bị “trói buộc” bởi nỗi lo sợ rủi ro ngoài ý muốn.

Song song đó, Điều 25 Bộ luật Hình sự 2015 cũng đã có quy định tương tự: hành vi gây thiệt hại trong quá trình nghiên cứu khoa học, nếu thực hiện đúng quy trình và có đầy đủ biện pháp phòng ngừa rủi ro thì không bị coi là tội phạm. Ngược lại, nếu vi phạm quy trình hoặc thiếu trách nhiệm, người thực hiện vẫn phải chịu trách nhiệm hình sự.

Chính sách khuyến khích nhân tài

Không chỉ dừng ở việc bảo vệ trước rủi ro, hệ thống pháp luật còn xây dựng cơ chế đãi ngộ và khuyến khích nhân tài khoa học – công nghệ:

Thu nhập từ hoạt động nghiên cứu khoa học được miễn thuế theo quy định của Luật Thuế thu nhập cá nhân.

Luật Nhà ở quy định ưu tiên bố trí nhà công vụ cho các đối tượng đặc biệt như Tổng công trình sư.

Đặc biệt, khi kết quả nghiên cứu được chuyển giao, thương mại hóa, các nhà khoa học là tác giả được hưởng tối thiểu 30% lợi nhuận từ việc cho thuê, chuyển nhượng hoặc khai thác quyền sử dụng kết quả KH&CN.

Đây là chính sách nhân văn, thể hiện sự trân trọng đối với lao động trí tuệ và khẳng định rằng nhân tài phải được hưởng thành quả xứng đáng từ cống hiến của mình.

Ý nghĩa thực tiễn

Việc thừa nhận và luật hóa nguyên tắc “chấp nhận rủi ro” trong khoa học không chỉ tạo ra hành lang pháp lý rõ ràng, mà còn góp phần khuyến khích tinh thần sáng tạo, dám nghĩ – dám làm của giới nghiên cứu. Đây là điều kiện tiên quyết để Việt Nam nâng cao năng lực cạnh tranh, vươn lên trong bối cảnh đổi mới sáng tạo toàn cầu.

Chính sách này vừa thể hiện sự bảo hộ của Nhà nước đối với nhà khoa học, vừa đặt ra yêu cầu về trách nhiệm nghề nghiệp và tuân thủ chuẩn mực an toàn. Khi “tấm lá chắn pháp lý” đi kèm với kỷ luật khoa học, sáng tạo sẽ thực sự trở thành động lực cho phát triển đất nước.

PV/TNNN